जैविक विघटनशील कचरा

  1. मंत्रियों ने विश्व पर्यावरण दिवस 2023 को वृक्षारोपण के साथ मनाया, प्लास्टिक प्रदूषण को मात देने का आह्वान किया
  2. जैविक खाद निर्माण की विधि
  3. गांडूळखत निर्मितीचे तंत्र व शेतीसाठी होणारे फायदे
  4. Dr.Bawasakar Technology
  5. कचरा प्रदूषण: कारणे, परिणाम आणि उपाय
  6. ठोस कचरा प्रबंधन संबंधी चुनौतियां: पटना शहर का मामला
  7. कचरा प्रबंधन पर निबंध
  8. गांडूळखत निर्मितीचे तंत्र व शेतीसाठी होणारे फायदे
  9. जैविक खाद निर्माण की विधि
  10. Dr.Bawasakar Technology


Download: जैविक विघटनशील कचरा
Size: 70.25 MB

मंत्रियों ने विश्व पर्यावरण दिवस 2023 को वृक्षारोपण के साथ मनाया, प्लास्टिक प्रदूषण को मात देने का आह्वान किया

नई दिल्ली: हर साल 5 जून को विश्व पर्यावरण दिवस मनाया जाता है. ये लाखों लोगों को एक साथ लाने और उन्हें पृथ्वी की रक्षा और पुनर्स्थापना के प्रयास में शामिल करने का दिन है. इस साल आयोजन की 50वीं वर्षगांठ है. विश्व पर्यावरण दिवस 2023 की थीम ‘बीट प्लास्टिक पॉल्यूशन’ है. यह याद दिलाता है कि प्लास्टिक प्रदूषण को लेकर लोगों का एक्शन मायने रखता है. समारोह के भाग में पर्यावरण, वन और जलवायु परिवर्तन मंत्रालय, भारत सरकार ने मिशन LiFE (पर्यावरण के लिए जीवन शैली) पर जोर देने के साथ एक कार्यक्रम आयोजित किया. इस कार्यक्रम में केंद्रीय बजट 2023-24 में घोषित दो योजनाएं – ‘अमृत धरोहर’ और ‘मिष्टी’ शुरू की गईं. On World Environment Day, launched Amrit Dharohar and MISHTI (Mangrove Initiative for Shoreline Habitats & Tangible Incomes). The schemes, announced in the Union Budget 2023-24, are part of PM Shri — Bhupender Yadav (@byadavbjp) अमृत धरोहर का उद्देश्य कंजर्वेशन थ्रू कम्युनिटी पार्टिसिपेशन एंड प्रोस्पेरिटी थ्रू कंजर्वेशन यानी की फिलोसफी के जरिए रामसर साइट्स के कंजर्वेशन वैल्यूज को प्रमोट करना है. दूसरी ओर MISHTI का उद्देश्य हमारे कोस्टल इकोसिस्टम के इकोलॉजिकल और सोश्यो-इकॉनॉमिक रेजिलेंस को बढ़ावा देना है. Amrit Dharohar aims to promote conservation values of Ramsar sites with the philosophy of conservation through community participation & prosperity through conservation. MISHTI, on the other hand, aims to promote ecological & socio-economic resilience of our coastal ecosystems. — Bhupender Yadav (@byadavbjp) इसे भी पढ़ें: प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी ने आज एक वीडियो संदेश के माध्यम से सभा ...

जैविक खाद निर्माण की विधि

जैव उर्वरक (Organic fertilizers) उन उर्वरकों को कहते हैं जो जन्तुओं या वनस्पतियों से प्राप्त होते हैं। जैसे खाद, कम्पोस्ट, आदि जैविक खेती जीवों के सहयोग से की जाने वाली खेती के तरीके को कहते हैं। प्रकृति ने स्वयं संचालन के लिये जीवों का विकास किया है जो प्रकृति को पुन: ऊर्जा प्रदान करने वाले जैव संयंत्र भी हैं । यही जैविक व्यवस्था खेतों में कार्य करती है । खेतों में रसायन डालने से ये जैविक व्यवस्था नष्ट होने को है तथा भूमि और जल-प्रदूषण बढ़ रहा है। खेतों में हमें उपलब्ध जैविक साधनों की मदद से खाद, कीटनाशक दवाई, चूहा नियंत्रण हेतु दवा बगैरह बनाकर उनका उपयोग करना होगा । इन तरीकों के उपयोग से हमें पैदावार भी अधिक मिलेगी एवं अनाज, फल सब्जियां भी विषमुक्त एवं उत्तम होंगी । प्रकृति की सूक्ष्म जीवाणुओं एवं जीवों का तंत्र पुन: हमारी खेती में सहयोगी कार्य कर सकेगा । जैविक खाद निर्माण की विधि अब हम खेती में इन सूक्ष्म जीवाणुओं का सहयोग लेकर खाद बनाने एवं तत्वों की पूर्ति हेतु मदद ले सकते हैं । खेतों में रसायनों से ये सूक्ष्म जीव क्षतिग्रस्त हुये हैं, अत: प्रत्येक फसल में हमें इनके कल्चर का उपयोग करना पड़ेगा, जिससे फसलों को पोषण तत्व उपलब्ध हो सकें । दलहनी फसलों में प्रति एकड़ 4 से 5 पैकेट राइजोबियम कल्चर डालना पड़ेगा । एक दलीय फसलों में एजेक्टोबेक्टर कल्चर इतनी ही मात्रा में डालें । साथ ही भूमि में जो फास्फोरस है, उसे घोलने हेतु पी.एस.पी. कल्चर 5 पैकेट प्रति एकड़ डालना होगा । इस खाद से मिट्टी की रचना में सुधार होगा, सूक्ष्म जीवाणुओं की संख्या भी बढ़ेगी एवं हवा का संचार बढ़ेगा, पानी सोखने एवं धारण करने की क्षमता में भी वृध्दि होगी और फसल का उत्पादन भी बढ़ेगा । फसलों एवं झाड पेड़ों के...

गांडूळखत निर्मितीचे तंत्र व शेतीसाठी होणारे फायदे

नमस्कार मंडळी, पुन्हा एकदा आपल्या सेवेत मी मिलिंद जि गोदे घेऊ आलोय गांडूळखत निर्मितीचे तंत्र व शेतीसाठी होणारें फायदे. जमिनीचा सुपीक थर तयार होण्यासाठी गांडुळाचे महत्त्वाचे कार्य आहे. गांडुळाच्या शरीरामध्ये प्रोटोलायटीक, सेल्युलो लाटकीक आणि लिग्नो लायटीक एन्झाईम्स असतात .या एन्झाईम्समुळे सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन होऊन साध्या सेंद्रिय पदार्थांतील सहजीवी जीवाणू व अॅक्टीनोमायसीटीस बुरशी मुळे लिगनीनयुक्त सहसा लवकर न कुजणार्‍या पदार्थांचे अन्नद्रवीकरण होते. गांडूळ ह्या प्राण्याचा अॅनिलिडा समूहात व ओलिगोचीटा वर्गात समावेश होतो. आपल्या शेतीसाठी गांडूळ नवीन नाहीत. मराठीत गांडूळ,दानवे वाळे, शिदोड अथवा केंचवे या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या या प्राण्याला इंग्रजीत ‘अर्थवर्म’ असे नाव आहे. शेतीमधील विषारी किटकनाशकांच्या व रासायनिक खतांच्या वापरामुळे उत्पादन खर्चात वाढ तर होतेच परंतु पर्यावरणावर दुष्परिणामही होतो. त्यामुळे जगातील बरेच देश गांडूळांचा वापर करीत आहेत. आज ठिकठिकाणी चाललेल्या प्रयोगाद्वारे निसर्गशेतीची संकल्पना आज काही प्रमाणात रुजत चालली आहे. त्यात गांडूळ शेतीचा वापर,पालापाचोळा, शेतातील काडी कचरा व जनावरांचे मलमुत्र इ. सेंद्रिय पदार्थाचा वापर करून गांडूळखत बागेत, शेतातअथवा कोणत्याही जागेत तयार करू शकतो. त्यासाठी गांडूळांची शास्त्रशुद्ध माहिती असणे गरजेचे आहे. हे ही वाचा (Read This) शेतीसाठी हे औषध एक उपाय अनेक ! गांडूळ हा नाजूक गुळगुळीत, लवचीक शरीर असलेला भूचर असून तो २ इंचापासून दोन फुटापर्यंत लांब असून त्याचे वजन ०.५ ग्रॅम पासून १० ग्रॅमपर्यंत असून शकते. हा रंगाने तांबूस, तपकिरी, लालसर किंवा पांढरट असतो. त्याला हवे ते वातावरण मिळाले की, तो अविश्रांत कार्य करीत असतो. शेण हे गा...

Dr.Bawasakar Technology

जमिनीचा सुपीक थर होण्यासाठी गांडुळाचे महत्त्वाचे कार्य आहे. गांडुळाच्या शरीरामध्ये प्रोटोलायटीक, सेल्युलो लाटकीक आणि लिग्नो लायटीक एन्झाईम्स असतात . या एन्झाईम्समुळे सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन होऊन साध्या सेंद्रिय पदार्थांतील सहजीवी जीवाणू व अॅक्टीनोमायसीटीस बुरशीमुळे लिगनीनयुक्त सहसा लवकर न कुजणार्‍या पदार्थांचे अन्नद्रवीकरण होते. गांडूळ ह्या प्राण्याचा अॅनिलिडा समूहात व ओलिगोचीटा वर्गात समावेश होतो. आपल्या शेतीसाठी गांडूळ नवीन नाहीत. मराठीत गांडूळ,, दानवे वाळे, शिदोड अथवा केंचवे या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या या प्राण्याला इंग्रजीत 'अर्थवर्म' असे नाव आहे. शेतीमधील विषारी किटकनाशकांच्या व रासायनिक खतांच्या वापरामुळे उत्पादन खर्चात वाढ तर होतेच परंतु पर्यावरणावर दुष्परिणामही होतो. त्यामुळे जगातील बरेच देश गांडूळांचा वापर करीत आहेत. आज ठिकठिकाणी चाललेल्या प्रयोगाद्वारे निसर्गशेतीची संकल्पना आज काही प्रमाणात रुजत चालली आहे. त्यात गांडूळ शेतीचा वापर (गांडूळांच्या वापर करून) पालापाचोळा, शेतातील काडी कचरा व जनावरांचे मलमुत्र इ. सेंद्रिय पदार्थाचा वापर करून गांडूळखत बागेत, शेतात अथवा कोणत्याही जागेत तयार करू शकतो. त्यासाठी गांडूळांची शास्त्रशुद्ध माहिती असणे गरजेचे आहे. गांडूळ हा नाजूक गुळगुळीत, लवचीक शरीर असलेला भूचर असून तो २ इंचापासून दोन फुटापर्यंत लांब असून त्याचे वजन ०.५ ग्रॅम पासून १० ग्रॅमपर्यंत असून शकते. हा रंगाने तांबूस, तपकिरी, लालसर किंवा पांढरट असतो. त्याला हवे ते वातावरण मिळाले की, तो अविश्रांत कार्य करीत असतो. शेण हे गांडूळांचे आवडते खाद्य असून शेणाबरोबर शेतातील काडीकचरा अथवा पालापाचोळा थोडी प्रक्रिया करून दिला तर ते गांडूळांचे उत्तम खाद्य ठरते. जगात गांडूळांच्या ३००...

कचरा प्रदूषण: कारणे, परिणाम आणि उपाय

व्हिडिओ: पर्यावरण प्रकलाप वही (प्रकल्प) 11वी आणि 12वी वर्ग सामग्री • • • • • • • • • • • • • जग, किंवा त्याऐवजी त्याचे समाज, एक आश्चर्यकारकपणे उपभोक्तावादी स्थान बनले आहे. असा अंदाज आहे की जगाची लोकसंख्या, या लिखाणापर्यंत (2 डिसेंबर 2020) पृथ्वीवर 7.684 दशलक्ष लोक आहेत. आणि अधिकाधिक, त्या प्रत्येकाला हव्या आहेत, गरजा आहेत आणि जवळजवळ वापरल्या पाहिजेत. आणि वापरामुळे अपरिहार्यपणे कचऱ्याची निर्मिती होते. आणि हा कचरा, ज्याला आपण सामान्यतः कचरा म्हणतो, तो कंटेनरमध्ये टाकताच नाहीसा होत नाही. फार कमी नाही. द्रव्य ना निर्माण केले जाते, ना नष्ट केले जाते मानवतेने निर्माण केलेला सर्व कचरा अजूनही पृथ्वीवर आहे. चला संख्या करू. युरोपियन सांख्यिकी कार्यालयाच्या मते, प्रत्येक व्यक्ती दररोज 1.33 किलो कचरा निर्माण करते, जे वर्षातून सुमारे 487 किलो कचरा, ध्रुवीय अस्वलचे वजन कमी -जास्त करते. आणि ती फक्त एक व्यक्ती आहे. या 487 किलोला 7,684,000,000 लोकांनी गुणाकार करा. हे आपल्याला देते की, एकत्रितपणे, आम्ही तीन अब्ज टनांपेक्षा जास्त कचरा निर्माण करतो. आणि ते आधीच उद्योगाने निर्माण केलेला कचरा विचारात न घेता आणि पृथ्वीवर आधीच असलेला सर्व कचरा न जोडता, कारण हे फक्त एका वर्षासाठी आहे. निःसंशयपणे, आम्ही पूर्णपणे चिंताजनक परिस्थितीचा सामना करत आहोत. • आम्ही तुम्हाला वाचण्याची शिफारस करतो: "हवामान बदल हे 11 पुरावे आहेत" कचरा प्रदूषण म्हणजे काय? कचरा प्रदूषणाची व्याख्या पृथ्वीच्या विविध परिसंस्थांमध्ये घनकचरा जमा करणे अशी केली जातेस्थलीय आणि जलचर मुख्य प्रभावित आहेत, कारण या सर्व कचऱ्यावर प्रक्रिया करणे अशक्य आहे, जे जमिनीवर किंवा जलीय अधिवासांमध्ये टाकले जाते. दुसर्या शब्दात, कचऱ्याद्वारे प्रदूषणात उ...

ठोस कचरा प्रबंधन संबंधी चुनौतियां: पटना शहर का मामला

अपर्याप्त योजना के साथ तेजी से शहरीकरण ने भारत के कई शहरों में ठोस कचरा प्रबंधन की समस्याओं को जन्म दिया है। इस नोट में, उमा शरमिष्‍ठा बिहार राज्य के पटना शहर में एक क्षेत्र अध्ययन से प्रारंभिक निष्कर्षों पर चर्चा करती हैं, जिसमें कचरा प्रबंधन प्रक्रियाओं की वर्तमान स्थिति के साथ-साथ इस मुद्दे पर नागरिकों और अधिकारियों के दृष्टिकोण की भी जांच की गई है। “परिवर्तन तो बहुत आया है। पहले लोग कचरा रोड पर फेंकते थे अब गाड़ी का इंतजार करते हैं कूड़ा फेंकने के लिए, इसलिए रोड पर कचरा थोड़ा कम हुआ है।” - पटना निवासी। ठोस कचरा (या अपशिष्ट) प्रबंधन (एसडब्ल्यूएम) किसी भी शहर के लिए और विशेष रूप से कम आय वाले देश के एक ऐसे शहर में जहां बिना किसी नियोजन या थोड़े बहुत नियोजन के साथ बहुत तेजी से शहरीकरण हो रहा है, एक बहुत बड़ी चुनौती है। बिहार की राजधानी पटना, जनसंख्या घनत्व और शहरीकरण के मामले में सबसे तेजी से विकसित होने वाले भारतीय शहरों में से एक है। बिहार देश के सबसे कम शहरीकृत राज्यों में से एक है और पटना इसका सबसे बड़ा शहर है। पटना शहर की जनसंख्‍या 1971 में 4,73,000 थी जो 2011 में चार गुना बढ़ कर 16.8 लाख (अलक्षेंद्र 2019) हो गई है, बावजूद इसके इस शहर की वृद्धि ज्‍यादातर अनियोजित ही रही है। तेजी से विस्तार करने वाले शहर तेजी से कचरे के पहाड़ बनाने की ओर अग्रसर हैं। पांडे (2014) के अनुसार पटना शहर का दैनिक कचरा उत्पादन लगभग 1,200 टन है जिसमें जैविक और अजैविक दोनों तरह का कचरा शामिल है और 2036 तक इसके दोगुना होने की संभावना है। शहर द्वारा उत्पादित कुल कचरे का चालीस प्रतिशत हिस्‍सा घरेलू कचरे का है। इसके अलावा, पटना अपने अंतर्विरोधों के कारण ठोस कचरा प्रबंधन के लिए एक अनूठा केस स्‍टडी ह...

कचरा प्रबंधन पर निबंध

कचरा प्रबंधन पर निबंध | Long and Short Essay on Waste Management in Hindi | 10 Lines on Waste Management in Hindi Essay on Waste Management in Hindi :इस लेख में हमने कचरा प्रबंधन पर निबंध | Waste Management Essay in Hindi के बारे में जानकारी प्रदान की है। यहाँ पर दी गई जानकारी बच्चों से लेकर प्रतियोगी परीक्षाओं के तैयारी करने वाले छात्रों के लिए उपयोगी साबित होगी। कचरा प्रबंधन पर निबंध: क्या आप जानते हैं कि दुनिया में उत्पादित होने वाला हर प्लास्टिक आज भी मौजूद है? प्लास्टिक का आविष्कार सैकड़ों साल पहले हुआ था और जो प्लास्टिक पैदा हो रहा है उसका हर ग्राम हमारे जीवनकाल में कभी भी खराब नहीं हो सकता है। प्लास्टिक को खत्म करने की कोई प्राकृतिक प्रक्रिया नहीं है। इस विशेष कचरा प्रबंधन निबंध में, हम प्लास्टिक कचरे, जैविक और अकार्बनिक कचरे के बारे में बात करेंगे और यह कैसे हमारे ग्रह पर प्रतिकूल प्रभाव डालता है और एक जिम्मेदार नागरिक के रूप में, हम इस कचरा प्रबंधन खतरे से निपटने के लिए क्या कर सकते हैं। आप लेखों, घटनाओं, लोगों, खेल, तकनीक के बारे में और निबंध पढ़ सकते हैं । छात्रों और बच्चों के लिए कचरा प्रबंधन पर लंबा और छोटा निबंध यदि आप एक अच्छी तरह से लिखे गए कचरा प्रबंधन निबंध की खोज कर रहे हैं, तो यह लेख आपको दो प्रकार की सामग्री प्रदान करता है, एक 600 शब्द लंबा कचरा प्रबंधन निबंध और दूसरा 200-शब्द लघु कचरा प्रबंधन निबंध। इन निबंधों का उपयोग स्कूली बच्चों, छात्रों और शिक्षकों द्वारा स्कूलों और कॉलेजों में विभिन्न गतिविधियों के लिए किया जा सकता है। कचरा प्रबंधन पर लंबा निबंध (600 शब्द) कचरा प्रबंधन निबंध आमतौर पर कक्षा 7, 8, 9 और 10 को दिया जाता है। कचरा प्रबंधन शहरी भारत क...

गांडूळखत निर्मितीचे तंत्र व शेतीसाठी होणारे फायदे

नमस्कार मंडळी, पुन्हा एकदा आपल्या सेवेत मी मिलिंद जि गोदे घेऊ आलोय गांडूळखत निर्मितीचे तंत्र व शेतीसाठी होणारें फायदे. जमिनीचा सुपीक थर तयार होण्यासाठी गांडुळाचे महत्त्वाचे कार्य आहे. गांडुळाच्या शरीरामध्ये प्रोटोलायटीक, सेल्युलो लाटकीक आणि लिग्नो लायटीक एन्झाईम्स असतात .या एन्झाईम्समुळे सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन होऊन साध्या सेंद्रिय पदार्थांतील सहजीवी जीवाणू व अॅक्टीनोमायसीटीस बुरशी मुळे लिगनीनयुक्त सहसा लवकर न कुजणार्‍या पदार्थांचे अन्नद्रवीकरण होते. गांडूळ ह्या प्राण्याचा अॅनिलिडा समूहात व ओलिगोचीटा वर्गात समावेश होतो. आपल्या शेतीसाठी गांडूळ नवीन नाहीत. मराठीत गांडूळ,दानवे वाळे, शिदोड अथवा केंचवे या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या या प्राण्याला इंग्रजीत ‘अर्थवर्म’ असे नाव आहे. शेतीमधील विषारी किटकनाशकांच्या व रासायनिक खतांच्या वापरामुळे उत्पादन खर्चात वाढ तर होतेच परंतु पर्यावरणावर दुष्परिणामही होतो. त्यामुळे जगातील बरेच देश गांडूळांचा वापर करीत आहेत. आज ठिकठिकाणी चाललेल्या प्रयोगाद्वारे निसर्गशेतीची संकल्पना आज काही प्रमाणात रुजत चालली आहे. त्यात गांडूळ शेतीचा वापर,पालापाचोळा, शेतातील काडी कचरा व जनावरांचे मलमुत्र इ. सेंद्रिय पदार्थाचा वापर करून गांडूळखत बागेत, शेतातअथवा कोणत्याही जागेत तयार करू शकतो. त्यासाठी गांडूळांची शास्त्रशुद्ध माहिती असणे गरजेचे आहे. हे ही वाचा (Read This) शेतीसाठी हे औषध एक उपाय अनेक ! गांडूळ हा नाजूक गुळगुळीत, लवचीक शरीर असलेला भूचर असून तो २ इंचापासून दोन फुटापर्यंत लांब असून त्याचे वजन ०.५ ग्रॅम पासून १० ग्रॅमपर्यंत असून शकते. हा रंगाने तांबूस, तपकिरी, लालसर किंवा पांढरट असतो. त्याला हवे ते वातावरण मिळाले की, तो अविश्रांत कार्य करीत असतो. शेण हे गा...

जैविक खाद निर्माण की विधि

जैव उर्वरक (Organic fertilizers) उन उर्वरकों को कहते हैं जो जन्तुओं या वनस्पतियों से प्राप्त होते हैं। जैसे खाद, कम्पोस्ट, आदि जैविक खेती जीवों के सहयोग से की जाने वाली खेती के तरीके को कहते हैं। प्रकृति ने स्वयं संचालन के लिये जीवों का विकास किया है जो प्रकृति को पुन: ऊर्जा प्रदान करने वाले जैव संयंत्र भी हैं । यही जैविक व्यवस्था खेतों में कार्य करती है । खेतों में रसायन डालने से ये जैविक व्यवस्था नष्ट होने को है तथा भूमि और जल-प्रदूषण बढ़ रहा है। खेतों में हमें उपलब्ध जैविक साधनों की मदद से खाद, कीटनाशक दवाई, चूहा नियंत्रण हेतु दवा बगैरह बनाकर उनका उपयोग करना होगा । इन तरीकों के उपयोग से हमें पैदावार भी अधिक मिलेगी एवं अनाज, फल सब्जियां भी विषमुक्त एवं उत्तम होंगी । प्रकृति की सूक्ष्म जीवाणुओं एवं जीवों का तंत्र पुन: हमारी खेती में सहयोगी कार्य कर सकेगा । जैविक खाद निर्माण की विधि अब हम खेती में इन सूक्ष्म जीवाणुओं का सहयोग लेकर खाद बनाने एवं तत्वों की पूर्ति हेतु मदद ले सकते हैं । खेतों में रसायनों से ये सूक्ष्म जीव क्षतिग्रस्त हुये हैं, अत: प्रत्येक फसल में हमें इनके कल्चर का उपयोग करना पड़ेगा, जिससे फसलों को पोषण तत्व उपलब्ध हो सकें । दलहनी फसलों में प्रति एकड़ 4 से 5 पैकेट राइजोबियम कल्चर डालना पड़ेगा । एक दलीय फसलों में एजेक्टोबेक्टर कल्चर इतनी ही मात्रा में डालें । साथ ही भूमि में जो फास्फोरस है, उसे घोलने हेतु पी.एस.पी. कल्चर 5 पैकेट प्रति एकड़ डालना होगा । इस खाद से मिट्टी की रचना में सुधार होगा, सूक्ष्म जीवाणुओं की संख्या भी बढ़ेगी एवं हवा का संचार बढ़ेगा, पानी सोखने एवं धारण करने की क्षमता में भी वृध्दि होगी और फसल का उत्पादन भी बढ़ेगा । फसलों एवं झाड पेड़ों के...

Dr.Bawasakar Technology

जमिनीचा सुपीक थर होण्यासाठी गांडुळाचे महत्त्वाचे कार्य आहे. गांडुळाच्या शरीरामध्ये प्रोटोलायटीक, सेल्युलो लाटकीक आणि लिग्नो लायटीक एन्झाईम्स असतात . या एन्झाईम्समुळे सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन होऊन साध्या सेंद्रिय पदार्थांतील सहजीवी जीवाणू व अॅक्टीनोमायसीटीस बुरशीमुळे लिगनीनयुक्त सहसा लवकर न कुजणार्‍या पदार्थांचे अन्नद्रवीकरण होते. गांडूळ ह्या प्राण्याचा अॅनिलिडा समूहात व ओलिगोचीटा वर्गात समावेश होतो. आपल्या शेतीसाठी गांडूळ नवीन नाहीत. मराठीत गांडूळ,, दानवे वाळे, शिदोड अथवा केंचवे या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या या प्राण्याला इंग्रजीत 'अर्थवर्म' असे नाव आहे. शेतीमधील विषारी किटकनाशकांच्या व रासायनिक खतांच्या वापरामुळे उत्पादन खर्चात वाढ तर होतेच परंतु पर्यावरणावर दुष्परिणामही होतो. त्यामुळे जगातील बरेच देश गांडूळांचा वापर करीत आहेत. आज ठिकठिकाणी चाललेल्या प्रयोगाद्वारे निसर्गशेतीची संकल्पना आज काही प्रमाणात रुजत चालली आहे. त्यात गांडूळ शेतीचा वापर (गांडूळांच्या वापर करून) पालापाचोळा, शेतातील काडी कचरा व जनावरांचे मलमुत्र इ. सेंद्रिय पदार्थाचा वापर करून गांडूळखत बागेत, शेतात अथवा कोणत्याही जागेत तयार करू शकतो. त्यासाठी गांडूळांची शास्त्रशुद्ध माहिती असणे गरजेचे आहे. गांडूळ हा नाजूक गुळगुळीत, लवचीक शरीर असलेला भूचर असून तो २ इंचापासून दोन फुटापर्यंत लांब असून त्याचे वजन ०.५ ग्रॅम पासून १० ग्रॅमपर्यंत असून शकते. हा रंगाने तांबूस, तपकिरी, लालसर किंवा पांढरट असतो. त्याला हवे ते वातावरण मिळाले की, तो अविश्रांत कार्य करीत असतो. शेण हे गांडूळांचे आवडते खाद्य असून शेणाबरोबर शेतातील काडीकचरा अथवा पालापाचोळा थोडी प्रक्रिया करून दिला तर ते गांडूळांचे उत्तम खाद्य ठरते. जगात गांडूळांच्या ३००...