संघराज्य म्हणजे काय

दुहेरी संघराज्यवादाची संपूर्ण संकल्पना समजून घेण्यासाठी, आपल्याला "संघराज्य" या शब्दाचा अर्थ काय आहे हे समजून घेणे आवश्यक आहे. संघराज्य ही फक्त सरकारची एक प्रणाली आहे जिथे आपल्याकडे एक केंद्र सरकार आणि विविध उप-सरकार आहेत. या प्रणालीमध्ये, केंद्र सरकार हे संघराज्य आहे. विविध उपसरकार म्हणजे राज्य सरकारे आणि स्थानिक सरकारे. संघराज्यात, शासनाच्या या विविध स्तरांमध्ये शक्ती वितरीत केली जाते, प्रत्येक स्तराची कार्ये असतात. तथापि, अलिकडच्या वर्षांत संघराज्यवादाची मूलभूत तत्त्वे सत्तेचे पृथक्करण असूनही, सरकार संघराज्याच्या आश्रयाने सत्तेचे वाटप करण्याचे वेगवेगळे मार्ग आहेत. वितरणाच्या अशा पद्धतींपैकी एक म्हणजे यूएस सराव, ड्युअल फेडरलिझम. अनुक्रमणिका • • • • • • दुहेरी संघराज्यवाद आधी सांगितल्याप्रमाणे, आम्ही समजतो की दुहेरी संघराज्यवाद हा संघवादाचा सराव करण्याचा एक वेगळा मार्ग आहे. सत्तेच्या पृथक्करणावर आधारित हा फक्त एक प्रकारचा संघराज्य आहे असे म्हणणे सुरक्षित आहे. अनेक ठिकाणी जिथे संघराज्य व्यवहारात आहे, तिथे संघराज्य आणि राज्य सरकार खेळत आहे. तथापि, यापैकी बहुसंख्य ठिकाणी सामान्यतः राज्य सरकारचे पूर्ण नियंत्रण नसते. राज्य सरकार सहसा वैयक्तिक नागरिकांच्या बहुतेक पैलूंवर नियंत्रण ठेवते, तर फेडरल सरकार राज्यांमधील अंतर्गत सुधारणा, आंतरराष्ट्रीय संबंध आणि व्यावसायिक क्रियाकलापांना त्रास देणारे मुद्दे नियंत्रित करते. उदाहरणार्थ, फेडरल सरकारला प्रतिकारशक्ती असते तर राज्य सरकारला नाही. दुहेरी संघराज्यवादाचे तत्त्व राज्य सरकार आणि संघराज्य सरकारला समान अधिकार आणि अधिकार असावेत या युक्तिवादावर केंद्रित आहे. असा विश्वास आहे की ते दोघेही स्वतंत्रपणे अस्तित्वात असू शकतात आणि त्यांच्याकडे...

केंद्रीय सरकार आणि प्रादेशिक सरकारे यांच्यात संविधानाने अधिकार विभागणी करून दिलेली व्यवस्था असते तेव्हा तिला संघराज्य म्हणून ओळखले जाते. सरकार प्रादेशिक अर्थाने लोकांच्या जवळ असेल तर ते लोकांच्या नियंत्रणात राहण्याची शक्यता जास्त असते या अपेक्षेतून ही व्यवस्था उदयाला येते. म्हणून, देशभरात एकच एक सरकार निर्माण करण्याच्या ऐवजी सगळ्या देशासाठी काही किमान जबाबदार्‍या पार पाडणारे एक सरकार (देशाचे सरकार, संघ शासन किंवा केंद्र सरकार) आणि विविध भागांसाठी त्या-त्या प्रदेशाचा कारभार सांभाळणारे स्वतंत्र सरकार (घटकराज्याचे सरकार किंवा प्रांतिक सरकार) अशी व्यवस्था संघराज्यात सामान्यपणे केलेली असते. या दोन्ही प्रकारच्या सरकारांना आपआपल्या कार्यक्षेत्रात पुरेसे स्वातंत्र्य असते आणि एकमेकांच्या कार्यक्षेत्रात हस्तक्षेप करण्यावर संवैधानिक निर्बंध असतात. खेरीज, दोन्ही प्रकारच्या सरकारांना आपले स्वतःचे आर्थिक उत्पन्नाचे मार्ग असतात. अमेरिकेत 1789 मध्ये जेव्हा अशी व्यवस्था संविधानाने निर्माण केली तेव्हा मुळात तिथल्या भिन्न प्रदेशांचे स्वतंत्र अस्तित्व होते आणि त्यांनी एकापरीने वाटाघाटी आणि देवाणघेवाण करून अशी संघीय व्यवस्था निर्माण केली. त्यामुळेच संघराज्य म्हणजे काय याविषयीच्या सैद्धांतिक मांडणीवर दीर्घकाळपर्यंत अमेरिकी प्रारूपाचा प्रभाव राहिला. गेल्या पाव शतकात मात्र हा प्रभाव ओसरून संघराज्याविषयी नवे विचार प्रचलित झालेले दिसतात. यातला गमतीचा भाग म्हणजे संघराज्याचे सिद्धांत बदलण्यात भारतीय संघराज्याची रचना महत्त्वाची ठरली आहे; पण भारतातील राजकारणी, पत्रकार आणि राज्यशास्त्राचे विद्यार्थी हे मात्र अजूनही संघराज्याचे कालबाह्य झालेले सिद्धांत प्रमाण मानून भारतातील घडामोडींचे अन्वयार्थ लावत असता...

६ युद्ध अटळ आहे काय? युद्धे होऊ नयेत म्हणून मानवी इतिहासाच्या प्रारंभापासून मानवजातीतल्या थोर पुरुषांनी प्रयत्न केले आहेत असे दिसते. 'लीग ऑफ नेशन्स' व 'यूनो' या दोन संस्थांची नावे अलीकडे नित्य ऐकू येतात. त्यातूनही यूनो व तिचे सेक्रेटरी जनरल उ थांट यांचे नाव हल्ली रोजच वृत्तपत्रात येत असते. आज दळणवळणाची साधने व वृत्तपत्रे यांमुळे युद्ध टाळण्याचे हे प्रयत्न सामान्य जनांच्याही रोज निदर्शनास येत आहेत. पण वर सांगितल्याप्रमाणे प्रागैतिहासिक कालापासून हे प्रयत्न चालू आहेत आणि युद्धेही चालू आहेत; आणि बहुधा जगाच्या अंतापर्यंत शांततेचे प्रयत्न आणि युद्धे ही हातांत हात घालून अशीच प्रवास करीत राहतील असे वाटते. महाभारतातला कृष्ण शिष्टाईचा प्रसंग प्रसिद्धच आहे. कौरव- पांडवांचे युद्ध टळावे म्हणून श्रीकृष्णांनी केलेला तो अखेरचा प्रयत्न होता. पण युद्ध टळले नाही. श्रीरामचंद्रांनी रावणाकडे अंगदाला पाठवून शांततेने प्रश्न सोडविण्याचा असाच प्रयत्न केला होता. बहुधा दरवेळी युद्धाच्या आधी असे प्रयत्न केले जातात. आणि बहुधा ते विफल होऊन युद्धे होत राहतात. पण आजपर्यंतचा इतिहास निराळा आणि आजचा निराळा. आज मानवाला इतकी भयानक संहारअस्त्रे सापडली आहेत की यापुढे युद्ध झाले तर ते जागतिकच होईल, त्यात अखिल मानवजातीचा संहार होऊन जाईल आणि सर्व मानवी संस्कृती नष्ट होऊन मागे जे अत्यंत अल्पसंख्य मानव शिल्लक राहतील त्यांना वन्य अवस्थेतच राहावे लागेल, हे दारुण भवितव्य सर्वांना अटळ वाटत असल्यामुळे युद्धे टाळण्याचे आज कसोशीने प्रयत्न होत आहेत. हे प्रयत्न सफल होतील काय? का युद्धे ही अटळच आहेत? अग्नीच्या ज्वाळांनी लिहिलेले हे प्रश्नचिन्ह आज जगापुढे उभे आहे, या प्रश्नाला काही उत्तर आहे काय हे पाहण्याचा आपण थोडासा प्रयत्न...

भारतीय संघराज्य (Indian Federalism) संघराज्य म्हणजे केंद्र व राज्य अशादोन स्तरावर स्वायत्त शासन यंत्रणा अस्तित्वात असणे. अमेरिकेने आधुनिक अर्थाने संघराज्य व्यवस्थेला सुरुवात केली. अमेरिकन संघराज्य प्रतिमानानुसार संघराज्य व्यवस्थेची ५ ठळक वैशिष्ट्ये असतात. द्विस्तरीय शासन (केंद्र व राज्य) दोन्ही स्तरांसाठी विशिष्ट अधिकार. ही अधिकार विभागणी स्पष्ट व घटनेद्वारे केलेली असावी. लिखित व परीदृढ म्हणजे बदलण्यास कठीण असणारी राज्यघटना. स्वतंत्र न्यायमंडळ याचे उद्दिष्ट केंद्र व राज्य किंवा राज्य व राज्य यांतील विवाद निष्पक्षपातीपणे सोडवणे. द्विगृही केंद्रीय कायदेमंडळ. यातील एक सभागृह जनतेचे प्रतिनिधित्व करेल मात्र दुसरे सभागृह घटकराज्यांचे प्रतिनिधित्व करेल.